Функцыянальны стыль — разнавіднасць мовы, якая абслугоўвае пэўную сферу чалавечай дзейнасці: навуку, мастацтва, палітыку, дзелавыя і паўсядзённыя (бытавыя) зносіны. Функцыянальныя стылі характарызуюцца формай (вусная, пісьмовая, дыялагічная, маналагічная), мэтай (паведамленне, просьба, загад) і ўмовамі зносін (узрост, характар узаемаадносін субяседнікаў). Стылі маюць спецыфіку і ў лінгвістычных адносінах: у адборы і выкарыстанні лексікі, марфалагічных і сінтаксічных сродкаў.
Вылучаюць наступныя стылі: афіцыйна-справавы, навуковы, публіцыстычны, мастацкі (стыль мастацкай літаратуры) і гутарковы. Усе моўныя стылі, акрамя гутарковага, кніжныя. Гутарковы з"яўляецца стылем вуснай мовы.
Стыль тэксту вызначаецца паводле асноўных яго прымет: сфера выкарыстання (дзе выкарыстоўваецца), задачы маўлення (з якой мэтай), асноўныя стылёвыя рысы, характэрныя (тыповыя) моўныя сродкі.
Сферы ўжывання мовы ў значнай ступені ўплываюць на тэматыку і змест выказвання. Кожная з іх мае свае актуальныя тэмы. Напрыклад, у навуцы абмяркоўваюцца праблемы навуковага пазнання свету, у побытавых кантактах – зносіны людзей паміж сабой, у сям’і, неафіцыйныя адносіны на вытворчасці, ва ўстановах і г.д. Аднак у розных сферах можа з рознымі мэтамі ўздымаецца адна і тая ж тэма.
Такім чынам, сфера ўжывання мовы, тэматыка і мэты выказвання вызначаюць істотныя прыметы стылю. Для навуковага стылю – гэта абагульнена-адцягнены характар выкладу і лагічнасць, для афіцыйна-справавога стылю – прадпісальна-неабходны характар гаворкі і дакладнасць, для гутарковага – натуральнасць, непасрэднасць і непадрыхтаванасць зносін і інш.
Для ўсіх стыляў характэрна наяўнасць агульнага кампанента – стылістычна-нейтральных моўных сродкаў – і спецыфічных сродкаў выражэння. У кожным стылі ёсць частка слоў, якія могуць выкарыстоўвацца у любым стылі. Гэта нейтральная(міжстылёвая лекіка). Стылічна афарбаванай з’яўляецца лексіка, якая не толькі называе прадметы, з’явы, падзеі, але адначасова выражае дадатковыя эмацыянальна-экспрэсіўныя адценні. Сярод стылістычна-афарбаваных слоў вылучаюць гутарковыя і кніжныя. У слоўніках кніжныя словы пазначаюцца паметамі кніжн. (кніжнае), спец. (спецыяльнае), навуковыя тэрміны адзначаюцца паметамі, якія ўказваюць на пэўную галіну навукі.
Лексіка сучаснай беларускай мовы паводле стылістычнай афарбоўкі
|
Лексіка сучаснай беларускай мовы |
|||||
|
Міжстылёвая (нейтральная) |
Кніжная |
Размоўная |
|||
|
Навуковая |
Публіцыстычная |
Афіцыйна-справавая |
Мастацкая |
||
|
Стылістычна нейтральныя словы, аснова ўсіх стыляў мовы чалавек, вада, жыта, шырокі, трымаць, піць |
Выкарыстоўваецца ў кніжных стылях (у пісьмовай форме мовы) |
Выкарыстоўваецца ў размоўным стылі (у вуснай форме мовы), мае афарбоўку неафіцыйнасці, бытавізму пуза, падліза, абібок, халупа, швэндацца |
|||
|
Тэрміналогія розных галін ведаў інфінітыў, вектар, біном |
Выкарыстоўваецца ў газетах, прамовах, рэпартажах і г.д. генацыд, нейтралітэт, непераможны, доблесны |
Мае адценне афіцыйнасці, выкарыстоўваецца ў мове дзелавых папер і афіцыйных дакументаў іск, справаздача, рэзалюцыя
|
Мае адценне лірычнасці, узнёсласці, выкарыстоўваецца ў мастацкай літаратуры (паэзіі, фальклоры) агняцветны, галубка, прамяніцца |
||
Любы стыль рэалізуецца ў сукупнасці вызначаных тыпаў тэкстаў. Кожны з такіх тыпаў тэкстаў прынята называць жанрам. Напрыклад, у публіцыстычным стылі гэта хроніка, рэпартаж, інтэрв’ю, нарыс, фельетон, артыкул, дэбаты, тэлемост, лозунг, прамы эфір і г.д.; у навуковым – манаграфія, даклад, рэферат, тэзісы, вучэбны дапаможнік, падручнік і г.д.; у афіцыйна-справавым – даверанасць, заява, характарыстыка, акт, дагавор і г.д. Стылі знаходзяцца ў цесным узаемадзеянні і могуць пранікаць адзін у другі.
Публіцыстычны стыль— функцыянальная разнавіднасць маўлення, якая выкарыстоўваецца ў сферы грамадскіх зносін: грамадска-палітычных, культурных, спартыўных і інш. Гэта стыль перыядычнага друку, грамадска-палітычнай літаратуры, агітацыйна-прапагандысцкіх выступленняў на мітынгах, сходах, на радыё і тэлебачанні і г. д.
Публіцыстычны стыль сустракаецца як у пісьмовай, так і ў вуснай формах маўлення, якія ў межах гэтага стылю ўзаемадзейнічаюць і збліжаюцца. Прычым асновай найбольш часта з'яўляецца пісьмовая форма, таму што большасць вусных дакладаў, прамоў, выступленняў уяўляюць сабой узнаўленне загадзя падрыхтаваных (напісаных) тэкстаў.
Найбольш пашыраныя ж а н р ы публіцыстычнага стылю — артыкулы ў газетах і грамадска-палітычных часопісах, рэпартажы, інтэрв"ю, нарысы, аратарскія выступленні і інш.
Публіцыстычнаму стылю ўласцівы дзве асноўныя функцыі — інфармацыйная (перадача грамадскай інфармацыі) і экспрэсіўная (уздзеянне на свядомасць людзей). Гэтыя функцыі ўзаемазвязаныя, неаддзельныя адна ад другой. Таму публіцыстычным стылем карыстаюцца тады, калі неабходна не толькі перадаць пэўную інфармацыю, але і адначасова аказаць уздзеянне на адрасата, пераканаць яго ў чым-небудзь, выклікаць цікавасць да канкрэтных ідэй, поглядаў, заахвоціць да пэўных дзеянняў і ўчынкаў.
Тыповымі рысамі публіцыстычнага стылю з'яўляюцца эмацыянальнасць, ацэначнасць, вобразнасць, пабуджальнасць.
Яркая эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка публіцыстычных твораў тлумачыцца тым, што аўтар, перадаючы інфармацыю, выражае свае адносіны да яе. Прычым пазіцыя аўтара-публіцыста ў адрозненне, напрыклад, ад пазіцыі аўтара мастацкага твора выражаецца звычайна прама і адкрыта, што часта і абумоўлівае агітацыйны, пабуджальны характар публіцыстыкі.
Асноўныя рысы публіцыстычнага стылю выяўляюцца з дапамогай розных моўных сродкаў. Тут шырока выкарыстоўваецца грамадска-палітычная лексіка і фразеалогія (грамадзянін, канстытуцыя, суверэнітэт, дэпутат, дэмакратыя, свабода, грамадства; парламенцкія выбары, прэзідэнцкая кампанія, ратыфікацыя дагавора, пакет прапаноў, міждзяржаўнае пагадненне, скарачэнне ўзбраенняўі інш.); словы, якія набываюць прымету публіцыстычнасці толькі пры ўжыванні ў пераносным значэнні (школа выжывання, працоўная вахта, палітычная гульня, атмасфера даверу, сустрэча на ўзроўні паслоўі інш.); стылёва афарбаваныя словы са станоўчай і адмоўнай ацэнкай (працаўнік, перадавік, міласэрнасць, дабрабыт, ударнік; экстрэміст, расіст, ваяж іінш.). У публіцыстыцы звычайна асвятляюцца разнастайныя пытанні навукі, тэхнікі, эканомікі, палітыкі, культуры, таму публіцыстычны стыль вызначаецца шырокім выкарыстаннем тэрміналагічнай лексікі. Напрыклад: Калі на пясчаных прасторах я павярнуў страмчэй, Пілот стаў шпарка траціць ход. Газ да канца – а ён не едзе! Паспрабаваў у розных рэжымах – дарэмна. Ні ў адным сістэма стабілізацыі і кантролю цягі не адключаецца поўнасцю і душыць рухавік. На грунтах Пілоту не хапае ручнога пераключэння перадач. І старайцеся не ўвязнуць. Чаму? Няма задняй буксірнай правушыны! (“За рулём”)
Але публіцыстычны тэкст не павінен быць перанасычаны тэрмінамі, бо публіцыст адрасуе свой матэрыял мільёнам чытачоў, а не толькі спецыялістам.
У публіцыстычных творах могуць ужывацца дыялектызмы, жарганізмы, словы і выразы са зніжанай стылістычнай афарбоўкай.
Як і ў мастацкай літаратуры, у публіцыстыцы выкарыстоўваюцца метафары, эпітэты, параўнанні і іншыя тропы.
Марфалагічныя асаблівасці публіцыстычнага стылю праяўляюцца ў асноўным у частотнасці ўжывання часцін мовы і іх форм. Напрыклад, у публіцыстьгчных тэкстах даволі часта сустракаюцца назоўнікі ў родным склоне (пасля эканамічнага крызісу, рэформа цэн, скарачэнне ўзбраенняў і інш.), назоўнікі з суфіксамі -осць (-асць), -ств- (-цтв-), -нн-, -ізм, -іст,дзеясловы ў цяперашнім і прошлым часе, дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу: Праект праграмы, накіраванай на падтрымку беларускай адукацыі, распрацаваны ў Міністэрстве адукацыі нашай краіны. Яна закранае ўсе ўзроўні навучання — ад дашкольнага да паслядыпломнага. («Звязда»)
Публіцыстычны стыль мае і сінтаксічныя асаблівасці. Тут часта выкарыстоўваюцца сінтаксічныя канструкцыі з ярка выражанай экспрэсіўнасцю — сказы з інверсійным парадкам слоў, сказы-звароты, рытарычныя пытанні, паўторы і інш.
У публіцыстычным стылі выдзяляюцца некалькі разнавіднасцей, або падстыляў: газетна-публіцыстычны, агітацыйны, масава-палітычны. Аднак большасць навукоўцаў лічыць, што дакладнай мяжы паміж гэтымі падстылямі не існуе.
Адметныя асаблівасці публіцыстычнага стылю
1. Сфера прымянення: выкарыстоўваецца ў газетах, часопісах, у выступленнях на мітынгах і сходах.
2. Задачы маўлення: уздзейнічаць на масы, сфарміраваць у людзей пэўныя адносіны да грамадскіх спраў.
3. Стылёвыя рысы: эмацыянальнасць, экспрэсіўнасць, ацэначнасць, вобразнасць, пабуджальнасць.
4. Моўныя сродкі:
- пабуджальныя, клічныя сказы;
- рытарычныя пытанні;
- разгорнутыя звароты;
- паўторы, антытэза, інверсія, паралелізм .