З гісторыі развіцця беларускай мовы
Кожная літаратурная мова мае сваю адметную гісторыю, праходзіць свой адметны шлях, неаддзельны ад гісторыі народа. Колькі ў свеце літаратурных моў, столькі і шляхоў іх станаўлення, развіцця. Сваю гісторыю мае і літаратурная беларуская мова.
У залежнасці ад паходжання і наяўнасці ці адсутнасці агульных рыс усе мовы свету падзяляюцца на роднасныя і няроднасныя. Сярод роднасных моў адрозніваюцца моўныя сем’і, групы і падгрупы.Беларуская мова належыць да славянскай групы індаеўрапейскай сям’і.
Па ступені роднаснасці індаеўрапейская сям’я падзяляецца на асобныя групы моў. Вучоныя налічваюць 16 моўных групп індаеўрапейскай сям’і.
Беларуская мова атрымала ў спадчыну індаеўрапейскую лексіку з мовы старажытных славянскіх плямёнаў, што вылучыліся з агульнаіндаеўрапейскага этнічнага адзінства недзе на мяжы III і II тысячагоддзяў да н.э. Некаторы час славяне жылі сумесна на адносна невялікай тэрыторыі. Гэта быў агульны перыяд гісторыі славян – агульнаеўрапейскі. Мову славян гэтага перыяду называюць агульнаславянскай або праславянскай.
У розны час і рознымі шляхамі славяне дасягнулі тэрыторыі сучаснай Беларусі. Яны прынеслі з сабой свае племянныя дыялекты праславянскай мовы.
Старажытныя крывіцкія і дрыгавіцкія племянныя саюзы паступова перараслі ў дзяржаўныя супольнасці, феадальныя княствы.
Да афіцыйнага хрышчэння Русі (988 г. н.э.) усходнія славяне не карысталіся якой-небудзь упарадкаванай сістэмай пісьма. Пісьменнасць з’явілася і стала пашырацца з прыняццем хрысціянства.
XI – XII стст.былі надзвычай плённымі ў гісторыі беларускай кніжнасці. Значная колькасць пісьмовых помнікаў, створаных на Беларусі ў той час, была на царкоўнаславянскай (стараславянскай у яе ўсходнім варыянце) мове. Гэта пераважна творы богаслужэбнай літаратуры.
Значна больш помнікаў пісьменнасці не толькі рэлігійнага, але і свецкага характару дайшло ад XIII ст. Гэта шматлікія гандлёвыя дагаворы, надпісы на прадметах матэрыяльнай культуры, разнастайныя граматы.
У XIII — пачатку XIV ст. тэрыторыя амаль усёй сучаснай Беларусі апынулася ў Вялікім княстве Літоўскім. 3 гэтага часу на працягу XIV—XVI стст. пачынаецца фарміраванне беларусаў як народнасці і адпаведна іх мовы — беларускай, асноўныя асаблівасці якой захоўваюцца і ў наш час. Першыя спецыфічна беларускія рысы адлюстраваліся яшчэ ў пісьмовых помніках XIII ст. Прыкладна з сярэдзіны XV ст. пісьмовыя помнікі на Беларусі насычаюцца адметнымі беларускімі асаблівасцямі ў такой ступені, што, пачынаючы з гэтага часу, ёсць падставы гаварыць пра беларускую літаратурную мову як самастойную.
Старабеларуская мова з’яўляецца асноўнай літаратурна-пісьмовай у Вялікім княстве Літоўскім. У той час яе называлі “проста мова” (тэрмін “беларуская мова” узнік пазней). У пісьмовых помніках сустракаюцца таксама назвы “проста мова”, “рускій язык” (у адрозненне ад “языка словенского” – царкоўнаславянскай мовы). Па-за межамі княства гэтую мову часам называлі “літоўскай”.
3 XIV ст. пры Альгердзе (1296—1377) у Вялікім княстве Літоўскім беларуская мова становіцца дзяржаўнай. Ёю карыстаюцца ўстановы, на ёй пішуцца акты, кодэксы, пастановы, іншыя дзелавыя і юрыдычныя дакументы. У XV— XVI стст. на беларускай мове былі складзены такія заканадаўчыя дакументы, як Статут Вялікага княства Літоўскага (1529,1566, 1588), Метрыка Вялікага княства Літоўскага.
Высокі ўзровень мела ў XV – XVII стст. беларускае свецкамастацкае пісьменства: летапісы (хронікі), мемуары, творы мастацкай літаратуры.
Паступова дэмакратызацыя старабеларускай свецкай пісьменнасці пашырылася і на рэлігійную літаратуру. Спачатку асаблівасці мясцовых беларускіх гаворак пранікалі ў некананічныя рэлігійныя творы, затым царкоўнаславянскія рысы стыхійна замяняюцца беларускімі і ў тэкстах Святога Пісання.
Пераклад і выданне на Беларусі рэлігійнай літаратуры звязаны з дзейнасцю такіх выдатных пісьменнікаў-асветнікаў, як Францыск Скарына, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі, Мялецій Сматрыцкі.
У другой палове XVI ст. паводле Люблінскай уніі Вялікае княства Літоўскае і Каралеўства Польскае аб"ядналіся ў адну дзяржаву — Рэч Паспалітую. Кіруючая палітычная роля сканцэнтравалася (асабліва з другой паловы XVII ст.) у руках польскіх магнатаў. У 1696 г. аб"яўляецца закон, паводле якога на Беларусі дзяржаўнаю моваю становіцца польская. Беларуская літаратурна-пісьмовая мова перажывае заняпад, развіваецца толькі жывая, народнадыялектная мова.
У канцы XVIII ст., пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай, Беларусь увайшла ў Расійскую імперыю. Загадам Мікалая I у 1840 г. на Беларусі ў якасці афіцыйнай уводзіцца руская мова. Беларуская мова ў гэты і пазнейшыя часы ў афіцыйны ўжытак, пісьменнасць, школы не дапускалася.
Такім чынам, сучасная літаратурная беларуская мова пачынае складвацца амаль праз два стагоддзі пасля спынення старабеларускай пісьмовай традыцыі. У новых гістарычных умовах пачынаецца пэўнае ажыўленне беларускай літаратуры і літаратурна-пісьмовай мовы. На працягу XIX — пачатку XX ст. на аснове беларускіх народных гаворак складваецца новая мова беларускай літаратуры і беларускай публіцыстыкі. У XIX — пачатку XX ст. адбываецца фарміраванне беларускай нацыі і адпаведна яе мовы. У гэты час на Беларусі пашыраецца нацыянальна-вызваленчы рух: шмат пісьменнікаў пішуць па-беларуску. Першым буйным пісьменнікам XIX ст. быў В.Дунін-Марцінкевіч.
У XIX — пачатку XX ст. друкуюцца навуковыя даследаванні, прысвечаныя гісторыі, фальклору, этнаграфіі, мове беларускага краю. Было выдадзена некалькі слоўнікаў беларускай мовы, сярод якіх асабліва вылучаецца «Слоўнік беларускай мовы» (1870) І.І. Насовіча.
Пасля 1905—1907 гг. была знята забарона на друкаванне беларускіх выданняў. У беларускіх выдавецтвах друкуюцца творы на беларускай мове, адкрываюцца беларускія перыядычныя выданні («Наша доля», «Наша ніва» і інш.). На беларускай мове выпускаюцца мастацкія, публіцыстычныя творы, а таксама падручнікі для навучання дзяцей-беларусаў. Беларускія пісьменнікі Я.Купала, Я.Колас, М.Багдановіч, Цётка і інш., а таксама асветнікі, публіцысты, навукоўцы садзейнічалі пашырэнню асветы ў народзе.
На пачатку XX ст. беларуская мова становіцца аб’ектам навуковага асвятлення. Ужо ў 1918 г. былі надрукаваны першыя падручнікі на беларускай мове. Пасля ўтварэння БССР (1919г.) пачалася беларусізацыя ўсіх сфер жыцця, з 1924 г. беларуская мова стала дзяржаўнай.
Аднак у канцы 30-х гадоў працэс беларусізацыі пачаў запавольвацца, беларуская мова пачынае выцясняцца з розных сфер выкарыстання. Нягледзячы на гэта, беларуская літаратурная мова развівалася, назапашвалася яе літаратурная і навуковая спадчына.
Сітуацыя змянілася ў канцы 80 – пачатку 90-х гг., калі ўзніклі новыя фактары, здольныя ўплываць на моўную сітуацыю. Працэссы дэмакратызацыі грамадства, набыццё нашай рэспублікай суверэнітэту абвастрылі, як ніколі раней, моўную праблему і абумовілі пачатак адраджэння беларускай мовы. У 1990 г. беларускай мове, у адпаведнасці з прынятым Вярхоўным Саветам Беларусі Законам “Аб мовах”, быў нададзены статус дзяржаўнай, які прадугледжваў найперш аднаўленне яе ў сферы афіцыйна-справавога ўжытку і адукацыі.
З 1 верасня 2010 года ў дзеянне ўведзены Закон “Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”, які адлюстроўвае змены ў правілах і з’яўляецца аптымальным у сённяшняй моўнай сітуацыі.
Месца беларускай літаратурнай мовы ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных каштоўнасцей
Літаратурная мова – гэта апрацаваная форма агульнанароднай мовы, яе ўзорны варыянт. Яна абслугоўвае разнастайныя сферы грамадскага жыцця. Вызначаецца складанасцю і багаццем сістэмы моўных сродкаў, іх унармаванасцю, мае выпрацаваныя практыкай і замацаваныя пісьмова нормы ўжывання моўных сродкаў, якіх павінны прытрымлівацца ўсе, хто карыстаецца літаратурнай мовай.
Родная мова з’яўляецца не толькі сродакам зносін, спосабам пазнання свету, але і важным кампанентам этнічнай свядомасці чалавека. Праз літаратурную мову кожны з нас далучаецца да культуры народа, засвойвае яго багаты гістарычны, маральна-этычны і эстэтычны досвед. Невыпадкова беларусы называюць родную мову матчынай мовай, мовай бацькоў і дзядоў.
Мова сама па сабе з’яўляецца найважнейшай з’явай нацыянальнай культуры, найкаштоўнейшай спадчынай народа. У мове выяўляецца сутнасць натуры народа, які яе стварыў, відаць яго душа, розум, манера думаць. Кожны народ па-свойму ўспрымае навакольны свет, стварае адметныя, толькі яму ўласцівыя формы духоўнай (ды і матэрыяльнай) культуры. Таму можна сказаць, што беларуская мова – гэта мы, беларусы. Пакуль жыве беларуская мова, развіваецца яго самабытная культура, жыве, мае гістарычную перспектыву беларускі народ.
Нацыянальная мова і культура цесна ўзаемазвязаны. Валоданне беларускай мовай – гэта ў пэўнай меры і засваенне культуры беларускага народа, бо ў словах, моўных вобразах адлюстраваны гісторыя, духоўныя і матэрыяльныя каштоўнасці народа, яго светапогляд, маральна-этычныя нормы паводзін.
У тых формах культуры, якія непасрэдна звязаны з мовай (літаратура, тэатр, вусная народная творчасць, песеннае мастацтва і інш.), мова з’яўляецца сродкам іх развіцця. Гэтыя формы нацыянальнай культуры па-за мовай проста не могуць існаваць. Але мова апасродкавана ўдзельнічае і ў стварэнні матэрыяльнай культуры, таму што яна абслугоўвае любы працэс мэтанакіраванай дзейнасці чалавека. Нацыянальна адметнае, хоць і не так выразна, прысутнічае і ў створаных народам матэрыяльных каштоўнасцях. Гісторыя развіцця беларускай нацыянальнай культуры паказвае, што найбольш значныя культурныя каштоўнасці ствараліся тады, калі для беларускай мовы, яе функцыянавання былі спрыяльныя ўмовы. І наадварот, у перыяды заняпаду беларускай мовы затухала і творчая дзейнасць народа, асабліва ў тых галінах культуры, якія цесна звязаны са словам.
Гісторыя сведчыць, што для роднай мовы, яе развіцця не павінна быць ніякіх перашкод. Толькі тады духоўная і матэрыяльная культура народа зможа натуральна развівацца, ісці ўпоравень з культурай народаў цывілізаванага свету.